Doanh nghiệp tận dụng FTA còn yếu vì kẹt chuyên gia

Đến thời điểm hiện nay, Việt Nam đã và đang thực thi 15 hiệp định thương mại tự do, trong đó có 3 hiệp định thương mại tự do (FTA) thế hệ mới là Hiệp định CPTPP, EVFTA và UKVFTA. Đây là những FTA không chỉ bao gồm lĩnh vực truyền thống mà còn bao gồm cả phi truyền thống như lao động, môi trường, sở hữu trí tuệ... Chính vì thế nội dung cam kết tương đối phức tạp và có nhiều những tiêu chuẩn cao, đòi hỏi phải có một đội ngũ nguồn nhân lực có thể hiểu sâu và hiểu rõ về những nội dung cam kết này mới có thể giúp các cơ quan quản lý ở cấp địa phương cũng như doanh nghiệp nắm và thực thi một cách đúng và đầy đủ các cam kết.

Tuy nhiên, tỷ lệ tận dụng các FTA này còn tương đối hạn chế. Với những FTA Việt Nam có những kết quả tốt như EVFTA cũng chỉ đạt được ở mức khoảng 26% hoặc FTA như CPTPP thì chỉ ở mức 5%.

Bà Nguyễn Thị Lan Phương - Phó trưởng phòng WTO và FTA (Vụ Chính sách thương mại đa biên, Bộ Công Thương) cho rằng, có rất nhiều nguyên nhân khác nhau dẫn đến trở ngại cho các doanh nghiệp Việt Nam trong việc tận dụng được các FTA, trong đó nguyên nhân vô cùng quan trọng chính là lực cản về nguồn nhân lực, mà nguồn nhân lực này khó khăn ở cả cấp độ Trung ương, tỉnh, thành và cấp độ doanh nghiệp.

Bà Phương dẫn chứng ở cấp trung ương, ví dụ như Vụ Chính sách thương mại đa biên là đơn vị chủ trì tham gia việc đàm phán, ký kết, phê chuẩn và thực thi các FTA, nhưng đơn vị chuyên trách chỉ có 10 nhân sự thực hiện tất cả các công việc, từ quá trình đàm phán, ký kết, phê chuẩn cho đến khi thực thi. Khối lượng công việc rất lớn nên đòi hỏi một lực lượng chuyên trách phải nhiều hơn nữa để có thể đủ sức hỗ trợ cho các tỉnh, thành và doanh nghiệp thực thi các FTA.

Còn ở cấp độ địa phương, mỗi tỉnh thành chỉ có 5 - 7 nhân sự phụ trách về FTA, thậm chí có những tỉnh, thành chỉ được 1 - 2 nhân sự và bản thân những nhân sự đó phải kiêm nhiệm rất nhiều công việc khác nhau. Ví dụ họ phải thực hiện việc cấp C/O, quản lý xuất nhập khẩu… Bản thân các nhân sự đã kiêm nhiệm cũng chưa có điều kiện để được đào tạo chuyên sâu về các nội dung cam kết FTA. Ngoài ra, họ chưa sẵn sàng nắm bắt được những nội dung cam kết khó như về lao động, môi trường, sở hữu trí tuệ và xa hơn nữa trong quá trình thực thi.

Đối với cấp độ doanh nghiệp, các doanh nghiệp Việt Nam phần lớn đến hơn 90% là doanh nghiệp vừa và nhỏ (SME) nên khả năng có được một bộ phận pháp chế, một bộ phận chuyên gia về FTA tương đối khó khăn; với nhiều doanh nghiệp lớn thì họ có nguồn lực để chuẩn bị nhưng đa phần các doanh nghiệp nhỏ và vừa để thiết lập một bộ phận như vậy là một thách thức rất lớn.

Ở góc độ doanh nghiệp, là công ty xuất khẩu trực tiếp sang thị trường châu Âu, bà Lê Thị Hằng - Phó tổng giám đốc Công ty cổ phần Cà phê Detech - cho biết, doanh nghiệp cũng gặp phải những khó khăn về tìm kiếm các chuyên gia để đào tạo cho đội ngũ nhân sự của bộ phận xuất nhập khẩu. Thực tế là trong quá trình làm, bộ phận nhân sự chỉ có thể nắm bắt được về các chuyên môn thực hiện các hợp đồng, giao dịch, tư vấn cho khách hàng. Còn cụ thể về kinh nghiệm thực tế từ chuyên gia của FTA, vẫn đang vướng.

"Chúng tôi cũng đang tìm kiếm các chuyên gia có kinh nghiệm từ FTA để có thể tư vấn cho đội ngũ nhân sự của chúng tôi. Từ đó chúng tôi có thể có những biện pháp quản lý rủi ro, đặc biệt là các FTA liên quan đến cả quy định về lao động, môi trường này, sở hữu trí tuệ", bà Lê Thị Hằng cho hay.

Để tháo gỡ khó khăn về nguồn nhân lực, theo bà Phương, thứ nhất cần phải gia tăng số lượng nguồn nhân lực, nguồn chuyên gia về FTA. Theo đó, ở cả cơ quan quản lý cấp trung ương và cơ quan quản lý cấp địa phương và doanh nghiệp phải bố trí được nhân lực chuyên trách về vấn đề FTA này. Riêng địa phương phải tăng nhân sự làm chuyên trách công tác FTA, giảm các công tác kiêm nhiệm như thế họ mới có điều kiện để tập trung vào nội dung chuyên môn về FTA và hỗ trợ thực thi các FTA này được tốt hơn cho doanh nghiệp.

Thứ hai, cần phải đào tạo đội ngũ chuyên gia FTA một cách bài bản và chuyên môn hơn. Về vấn đề này, trong thời gian vừa qua với sự vào cuộc của Chính phủ, các Bộ, ban, ngành và các địa phương và các hiệp hội cũng rất tích cực trong việc tổ chức rất nhiều các hội nghị, hội thảo, tập huấn nhưng quá trình triển khai vẫn mang tính chất chung chung rất nhiều. Nội dung đào tạo, tập huấn cho các doanh nghiệp và các tỉnh chưa đi sâu, đi sát vào những nhu cầu thực tiễn của doanh nghiệp.

"Thứ ba, ở cấp độ doanh nghiệp, nếu những doanh nghiệp có điều kiện xây dựng được một bộ phận chuyên gia về FTA là điều quá tốt. Đối với các doanh nghiệp vừa và nhỏ cũng hiểu khó khăn trong việc xây dựng hẳn một bộ phận chuyên gia riêng. Tuy nhiên, chúng ta có thể hình thành một nhân sự chuyên trách nhưng kết nối với những đơn vị có thể cung ứng được nhân lực về chuyên gia FTA để nhiều doanh nghiệp SME có thể hỏi cùng về một đơn vị cung ứng nhân lực về chuyên gia FTA. Như thế chúng ta cũng sẽ giảm gánh nặng cho doanh nghiệp trong việc phải thiết lập riêng một bộ phận cho mình", bà Phương nói.

Hiện nay, Bộ Công Thương đã có báo cáo Thủ tướng Chính phủ kiến nghị giao Bộ Giáo dục và Đào tạo chủ trì xây dựng một chương trình với các trường đại học và cao đẳng để hỗ trợ cho các địa phương và các doanh nghiệp tận dụng tốt hơn FTA.

Theo bà Lan Phương, Bộ Công Thương chủ động làm việc với các Bộ, ngành có liên quan để xây dựng chương trình đào tạo cũng như hướng dẫn các cơ quan quản lý nhà nước và doanh nghiệp để tận dụng tốt hơn các FTA. Trên cơ sở chỉ đạo này trong thời gian tới, Bộ cũng sẽ triển khai rất quyết liệt để có thể hướng tới xây dựng một nguồn nhân lực tốt hơn cho Việt Nam trong thời gian trước mắt cũng như lâu dài để tận dụng các FTA.

"Năm 2023, trên cơ sở khảo sát nhu cầu của các tỉnh, thành, chúng tôi cũng bước đầu triển khai thí điểm đào tạo các lớp chuyên gia đầu tiên để có thể cung ứng được nguồn nhân lực ngay lập tức và tại chỗ cho các tỉnh, thành và cố vấn hỗ trợ cho các doanh nghiệp khi mà doanh nghiệp có nhu cầu. Về mặt lâu dài, chúng tôi đã bắt đầu triển khai việc thí điểm với một số trường đại học mà họ có khối ngành về kinh tế và đặc biệt về thương mại quốc tế để cân nhắc, xem xét lại những nội dung đào tạo cũng như sẽ thực hiện khảo sát đối với các doanh nghiệp có hoạt động xuất nhập khẩu với các thị trường, đặc biệt là thị trường FTA để xác định chính xác nhu cầu về nhân lực", bà Phương chia sẻ.