Nhu cầu cát vô tận của thế giới đang làm sông Mekong ‘chết dần chết mòn’

Được nạo vét từlòng sông khổng lồởCampuchiavà Việt Nam, cát là một trong những tài nguyên được tìm kiếm nhiều nhất trên trái đất.Lên đến 50 tỉtấn cát được nạo vét trên toàn cầu mỗi năm biến đây là ngành khai thác lớn nhất trên hành tinh.

"Quá trình khai thác đang diễn ra một cách thần tốc,chúng ta đang cósự biến đổi quy mô công nghiệp về hình dạng của hành tinh", giáo sư Stephen Darby tại Đại học Southampton (Anh) cho biết.

Các nghiên cứu của ông Darby về hạ lưu sông Mekong cho thấy lòng sôngđã bị hạ thấp vài mét chỉ trong vài năm, qua hàng trăm cây số, tất cả đều do việc khai thác cát quá mức.

Từ đường cao tốc đến bệnh viện, cát là thành phần thiết yếu cho các ngành công nghiệp đa dạng như mỹ phẩm, phân bón, sản xuất thép, đặc biệt là xi măng. TheoLiên Hợp Quốc, tronghai thập niênqua, nhu cầu cát đã tăng gấp 3 lần, được thúc đẩy bởi cuộc chạy đua xây dựng các thị trấn và thành phố mới.

Biểu đồ nhu cầu sử dụng xi măng của Trung Quốc so với thế giới theo năm- Ảnh: BBC

Chẳng hạn như Trung Quốc đã tiêu thụ nhiều cát từ năm 2011 đến 2013 hơn so với Mỹ trong toàn bộ thế kỷ 20, khi nước này sử dụng cát phục vụ cho việc đô thị hóa các khu vực nông thôn. Cát còn được sử dụng để mở rộng lãnh thổ ra biển. Nhờ bồi đắp cát mà diện tích Singapore giờ lớn hơn 20% so với thời điểm độc lập vào năm 1965.

"Mỗi năm chúng takhai thác đủ cát để xây dựng một bức tường cao 27mvà rộng 27m trên khắp thế giới", Pascal Peduzzi, chuyên gia thuộc Chương trình Môi trường Liên Hợp Quốc cho biết.

Không phải loại cát nào cũng có thể được sử dụng. Cát sa mạc quá mịn và nhỏ để làm bê tông, cũng không phải là loại cần thiết để làm kính hoặc sử dụng trong ngành công nghiệp điện tử. Đó là lý do, nguồn cát được tìm kiếm trong các mỏ đá lâu đời, hay còn gọi là phương pháp “khai thác tĩnh”, hoặc từ biển và sông như sông Mekong, gọi là “khai thác động”.

Sự bùng nổ xây dựng của Trung Quốc đã dẫn đến nhu cầu cát toàn cầu gia tăng - Ảnh: Getty

Ông Peduzzi cảnh báo phương pháp khai thác động sẽ dẫn tới những hậu quả nghiêm trọng bởi "cát là một phần của hệ sinh thái và đóng vai trò quan trọng, nếu mất đi sẽ ảnh hưởng đến đa dạng sinh học, xói mòn và tăng nhiễm mặn".

Theo Quỹ bảo tồn tự nhiên quốc tế (WWF) và Ủy ban Sông Mekong (MRC), lòng sông của hai nhánh chính ở vùng đồng bằng đã sụt 1,4m trong giai đoạn 1998-2008 và mất tổng cộng 2 đến 3m từ năm 1990.

Sông Mekong chảy qua 6 nước bao gồm Campuchia, Thái Lan, Lào, Việt Nam, Myanmar và Trung Quốc- Ảnh: BBC

Nghiên cứu đăng trên tạp chí Nature hồi tháng 11 năm ngoái cho biết việc khai thác cát trênđoạn sông dài 20kmlà "không bền vững" vì nó không thể được thay thế đủ nhanh bằng phù sa tự nhiên từ thượng nguồn sông Mekong.

Nạn khai thác cát trên sông Mekong không những là mối đe dọa đối với con người mà còn phá hủy hệ sinh thái cũng như xóa sổ vựa cá lớn nhất thế giới với sinh kế của 60 triệu ngư dân trong khu vực lưu vực. WWF ước tính 800 loài cá và một trong những quần thể lớn nhất còn lại của loài cá heo Irrawaddy có nguy cơ tuyệt chủng, sinh sống ở đây.

Việc loại bỏ cát khỏi lòng sông Mekong sẽ gây ra tình trạngxói mòn đất nghiêm trọng trong khu vực - Ảnh: BBC

Tình trạng khai thác cát quá mức không chỉ gây tranh cãi ở khu vực sông Mekong. Ví dụ, ở Kenya và Ấn Độ, đã có những cuộc đụng độ dữ dội về tài nguyên, được tiêu thụ ở mức 18kg cho mỗi người trên hành tinh mỗi ngày.

Vậy là thế giới đang hết cát? Mark Russell, giám đốc Hiệp hội các sản phẩm khoáng sản của Anh, cho biết vấn đề không nằm ở chỗ thiếu cát, mà là việc tìm kiếm nơi khai thác tài nguyên này đang khó khăn hơn.

"Mặc dù đây là một vấn đề toàn cầu, nó đang diễn ra ở quy mô địa phương, nhưng đó là một nguồn tài nguyên không ai thực sự chú ý đến", ông Russell nói.

Một trong những biện pháp giúp giải quyết vấn đề là tìm cách sử dụng nguồn cát sa mạc phong phú của thế giới. Các nhà khoa học từ Đại học Hoàng gia London, Anh đã lấy cát mịn từ sa mạcvà phát triển vật liệu xây dựng mà họ gọi là "hữu hạn".Nó có độ vững chắc bê tông dân dụng, với một nửa lượng khí thải carbon, và không giống như bê tông, nó có khả năng phân hủy sinh học.

Đồng thời, giới hạn cung cấp cát sông đang được đưa ra. Việt Nam và Campuchia chính thức đã ban lệnh cấm xuất khẩu cát từ sông Mekong lần lượt vào năm2009 và 2017.

Tuy nhiên, trên mạng Internet, cát sông Mekong được quảng cáo theo đơn đặt hàng từ 20.000 đến 200.000 tấn.Giáo sư địa lý Rolf Aalto tại Đại học Exeter, Anh phát hiện rằng Singapore vẫn tiếp tục nhập khẩu cát từ Campuchia bất chấp lệnh cấm.

Tình huống này minh họa những gì mà Mark Russell, giám đốc Hiệp hội các sản phẩm khoáng sản của Anh mô tả là sự thiếu minh bạch toàn cầu. "Nếu bạn không thực sự biết những gì bạn đang tiêu thụ hoặc nơi nó đến hoặc đi,thì việc đưa ra quyết định quản lý sáng suốt là vô cùng khó khăn", ông Russell nói.

Việt Nam và Campuchia đã chính thức cấm xuất khẩu cátnhưng cát từ sông Mekong vẫn được rao bán trên mạng - Ảnh: BBC

Đồng tình với ý kiến trên, giáo sư Stephen Darby tại Đại học Southampton cho rằng, “việc thiếu thông tin trong quá trình quản lý của chính quyền gây khó khăn lớn với việc kiểm soát khai thác cát, bởi không có bất cứ hệ thống nào về phạm vi và mức độ của thương mại trên toàn cầu”.

Chuyên gia môi trường của Liên Hợp Quốc Pascal Peduzzi nói đây là lý docần có một trung tâm giám sát thế giới. "Hiện tại tất cả những gì chúng ta có là ước tính chung và các nỗ lực cần được tập trung hóa", ông cho biết.

Đây là sự bổ sung vào kế hoạch quản lý tài nguyên khoáng sản do Liên Hợp Quốc vạch ra hồi tháng 3.2019, trong đó quy định các quốc gia nên giảm tác động của khai thác cát như thế nào.

"Chúng ta chỉ cần hợp lý hơn trong cách sử dụng cát.Nó phải được công nhận là loại vật liệu chiến lược, không chỉ là nguồn cung cấp vô tận",ông Peduzzi nói thêm.