Câu chuyện về chỗ ngồi

Có thể nói, phòng xử án là không gian tổ chức xét xử vụ án hình sự, hành chính; xét xử, giải quyết vụ việc dân sự, phá sản và xem xét, quyết định áp dụng biện pháp xử lý hành chính của Tòa án, là nơi hội tụ giá trị văn hoá ứng xử của các chủ thể tố tụng. Với việc hiện thực hoá mô hình các vị trí trong phòng xử án, Thông tư 01 đã thể hiện vai trò trung tâm của Hội đồng xét xử, bảo đảm quyền bình đẳng trước Tòa án giữa chủ thể thực hiện chức năng buộc tội và chức năng gỡ tội, bảo đảm nguyên tắc tranh tụng trong xét xử; bảo đảm quyền bào chữa của bị cáo, quyền bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của đương sự.

Quả thật tôi cũng không nghĩ câu chuyện xác định vị trí “chỗ ngồi” của Kiểm sát viên và Luật sư tại phiên toà hình sự lại kéo dài đến tận bây giờ. Hơn năm năm theo đuổi dự án sửa đổi, bổ sung Bộ luật Tố tụng hình sự (BLTTHS) 2003 với tư cách thành viên Tổ biên tập, tôi thấm thía và chứng kiến những va đập về quan điểm và luận lý. Vượt qua giới hạn vị trí, hình thức chỗ ngồi, đây là cơ hội chuyển đổi sâu xa hơn nữa trong nhận thức về sự bình đẳng trong thực hiện chức năng buộc tội và gỡ tội.

Nhớ lại thời điểm trình bày những vướng mắc cần tháo gỡ trong hành nghề luật sư tại phòng họp Diên Hồng, tôi hiểu rõ hơn tấm lòng của các vị đại biểu Quốc hội khi bấm nút thông qua BLTTHS 2015 chứa đựng những tinh thần rất mới của Hiến pháp 2013, hướng đến việc tôn trọng và bảo vệ quyền con người, ghi nhận nguyên tắc tranh tụng, nâng cao vị thế của đội ngũ luật sư trong quá trình tham gia tố tụng trong các vụ án hình sự. Và tôi cũng không bao giờ có thể quên, ở bên trong các cuộc thảo luận do ông Nguyễn Hoà Bình chủ trì với tư cách Trưởng Ban soạn thảo BLTTHS và sau này với tư cách Bí thư Trung ương Đảng, Chánh án Toà án Nhân dân Tối cao, ánh sáng của các Nghị quyết của Đảng về cải cách tư pháp đã bắt đầu soi rọi, làm nền tảng cho tiến trình lập pháp mang tư tưởng tiến bộ và hiện đại, từng bước hoà nhập và tiếp thu có chọn lọc những thành tựu văn minh pháp lý của nhân loại.

Ý kiến đề xuất của Liên đoàn Luật sư Việt Nam về xây dựng một chương riêng về bào chữa, bảo vệ quyền lợi của các đương sự (chương V) và bố trí chỗ ngồi ngang nhau giữa đại diện Viện Kiểm sát và luật sư đã được nêu ra ngay từ khi Ban soạn thảo và Tổ Biên tập sửa đổi, bổ sung BLTTHS 2003 được thành lập và đi vào hoạt động từ đầu năm 2012. Đại diện Liên đoàn Luật sư Việt Nam cũng đã phối hợp cùng Vụ pháp chế và quản lý khoa học Toà án Nhân dân Tối cao tìm kiếm mô hình và thiết kế phòng xử án của các hệ thống Toà án các nước như Cộng hoà Pháp, Hoa Kỳ, Canada, CHLB Đức, Trung Quốc, Nhật Bản và nhiều nước trên thế giới trong quá trình thảo luận, góp ý xây dựng dự thảo Thông tư 01 nói trên…

Tuy nhiên, tôi cũng cảm nhận được một số ý kiến lo ngại việc tạo lập thế cân bằng, trên cùng “mặt sàn” khuôn viên phòng xử án, có thể dẫn đến làm suy yếu vai trò của Kiểm sát viên vốn dĩ đang thực hiện cả hai chức năng là thực hành quyền công tố và kiểm sát hoạt động tư pháp ? Thật ra, sự lo lắng có thể được hoá giải, vì mặc dù còn đâu đó những cản ngại trong nhận thức của một số cá nhân đã hạn chế quyền hành nghề hợp pháp của luật sư, nhưng tương quan chung, trong con mắt của người dân, sự công bằng, sòng phẳng về vị trí, vai trò của luật sư trong tố tụng và đời sống đã được nhìn nhận và có nhiều thay đổi. Thông qua những phiên toà tranh tụng chứa đựng sự phản biện giữa quan điểm đánh giá chứng cứ, liên quan đến nhiều vấn đề pháp lý phức tạp, ảnh hưởng đến số phận của các bị cáo, cả hai chủ thể thực hiện chức năng buộc tội và gỡ tội đã cùng trưởng thành lên.

Thực tiễn đó bồi đắp trong suy nghĩ của tôi, hình thức bố trí phòng xử án không phải là chuyện nhỏ, mà đây chính là sự phản ánh chiều sâu của nhận thức và quan điểm về cải cách tư pháp. Việc quy định các trình tự, thủ tục một cách cụ thể, minh bạch, đảm bảo tính khả thi, trong đó có vị trí chỗ ngồi, sẽ tạo điều kiện cho việc hành nghề của luật sư được thuận lợi, nâng cao được trách nhiệm xã hội, thực hiện đầy đủ quyền và nghĩa vụ của luật sư trong quá trình tham gia tố tụng.