Bên trong phòng thí nghiệm Vũ Hán bảo mật cao nhất và bí ẩn lớn chưa có lời giải

Được xây dựng bằng kỹ thuật của Pháp, đây là phòng thí nghiệm P4 đầu tiên của Trung Quốc, một trong số những phòng thí nghiệm trên thế giới có chỉ định bảo mật cao nhất. Yuan Zhiming, Giám đốc phòng thí nghiệm P4, đã làm việc hơn một thập kỷ để biến nó thành hiện thực.

Yuan Zhiming và các đồng nghiệp của ông tại Viện Vi rút Vũ Hán (WIV) hy vọng họ có thể giúp ngăn chặn một thảm họa khác như dịch SARS bùng phát năm 2003, khiến Trung Quốc xấu hổ và dẫn đến việc Bộ trưởng y tế bị sa thải.

Thế nhưng chỉ vài năm sau khi cắt băng khánh thành phòng thí nghiệm P4, Trung Quốc đã chìm trong đợt bùng phát dịch bệnh COVID-19 còn kinh khủng hơn nhiều. Nhóm của Yuan Zhiming đã không ngăn cản điều đó. Tệ hơn, một số người nghi ngờ rằng họ có thể liên quan đến nguồn gốc của COVID-19

Yuan Zhiming thẳng thừng phủ nhận rằng WIV có bất kỳ liên quan nào trong nguồn gốc của đại dịch COVID-19. Yuan Zhiming cho biết tại một cuộc họp báo hồi tháng 7: “Phòng thí nghiệm P4 ở Vũ Hán chưa bao giờ chứng kiến ​​bất kỳ rò rỉ thí nghiệm nào hoặc lây nhiễm cho con người kể từ khi nó bắt đầu hoạt động vào năm 2018”.

Giữa sự xem xét kỹ lưỡng, WIV đã được bảo mật kỹ thông tin. Yuan Zhiming nói tại cuộc họp báo rằng nhóm của ông đã ngoại tuyến cơ sở dữ liệu vi rút vì "số lượng lớn các cuộc tấn công độc hại" và họ đang chịu áp lực rất lớn từ các tin đồn.

Các cơ quan tình báo Mỹ cho biết trong báo cáo vào tháng trước rằng vi rút không phải là vũ khí sinh học và không rõ liệu nó có nguồn gốc tự nhiên hay từ sự cố liên quan đến phòng thí nghiệm. Báo cáo cho biết việc xác nhận là khó khăn nếu không có sự hợp tác của Trung Quốc. Trung Quốc từ chối thực hiện điều này vào tháng 7.

Với Yuan Zhiming và nhóm của mình, điều đó có nghĩa là đám mây nghi ngờ vẫn còn. Sau những hy vọng cao về họ, đó là sự thất vọng.

Nhà nghiên cứu nước ngoài làm việc nhiều năm với WIV và nói chuyện với điều kiện giấu tên vì môi trường chính trị thù địch: “Sự hợp tác khoa học trong lĩnh vực vi rút học đã không còn nữa. Bây giờ, người Trung Quốc sẽ không chào đón người nước ngoài vì quan điểm của họ là bạn đang đến để đào đất".

"Thứ tốt nhất trong số những thứ tốt nhất"

Phòng thí nghiệm P4 nằm trên con đường 8 làn xe ở vùng ngoại ô công nghiệp phía nam Vũ Hán, nơi các nhà máy nhường chỗ cho những ngọn núi thấp và đất nông nghiệp. Theo báo cáo kiểm toán an toàn môi trường tháng 6.2018, các cơ sở phòng thí nghiệm rộng bằng khoảng hai sân bóng đá, nằm trên một khu đất rộng gấp 12 lần.

Những đường màu xám khắc khổ của tòa nhà được làm dịu đi bởi cây cối: Từ năm 2005 đến 2015, khi phòng thí nghiệm đang được xây dựng, các nhà khoa học sẽ lái xe ra ngoài vào Ngày cây xanh để thêm một vài cây si vào chu vi.

Dựa trên phòng thí nghiệm P4 của Pháp ở thành phố Lyon, tòa nhà tại Vũ Hán có 4 tầng: Quản lý chất thải ở phía dưới; phòng thí nghiệm và phòng động vật ở tầng chính; và trên hết là các thiết bị để đảm bảo luồng không khí an toàn.

Du khách gọi đây là công trình hiện đại, trái ngược với các tòa nhà WIV cũ kỹ khác, nơi các nhà khoa học mặc áo khoác trong nhà vào mùa đông vì hệ thống sưởi ít.

Boris Klempa, nhà nghiên cứu của Học viện Khoa học Slovakia, người đã đến thăm WIV vào năm 2017, nhớ lại phòng thí nghiệm có "công nghệ mới nhất, một khu phức hợp khổng lồ".

Không phải mọi thứ ở đó đều dành cho công chúng nhìn. Khi được một phóng viên của Nhật báo Quảng Châu hỏi về loại vi rút đang được lưu giữ vào năm 2018, Phó giám đốc phòng thí nghiệm P4, Song Donglin, trả lời rằng "việc tiết lộ loại thông tin này phải được kiểm soát".

Ban lãnh đạo WIV đã nhắc nhở các nhân viên trong nhiều năm về các yêu cầu bí mật nhà nước và cảnh giác với gián điệp nước ngoài.

Theo Jean-Pierre de Cavel, chuyên gia người Pháp đã tiến hành đào tạo an toàn tại WIV năm 2010, các nhà nghiên cứu Trung Quốc hy vọng sử dụng phòng thí nghiệm mới để nghiên cứu các bệnh truyền nhiễm cao như Ebola, sốt xuất huyết Crimean-Congo và bệnh đậu mùa.

Ông nói: “Kỳ vọng của họ là có công cụ mạnh mẽ, để có một P4 giống như bất kỳ quốc gia lớn nào khác. Họ muốn có những thứ tốt nhất trong số những thứ tốt nhất".

Tuy nhiên, phòng thí nghiệm P4 mới không được sử dụng để nghiên cứu coronavirus, vốn được phân loại ở các cấp độ bảo mật thấp hơn.

Kho lưu trữ vi rút

Tại hội nghị khoa học ở Barcelona năm 1986, nhà nghiên cứu người Đan Mạch - Ole Skovmand đã gặp nhà khoa học người Trung Quốc ở độ tuổi 20. Anh ta tên Yuan Zhiming và đang nghiên cứu cách tiêu diệt muỗi mang mầm bệnh sốt rét bằng vi khuẩn Bacillus sphaericus.

Ole Skovmand (73 tuổi) nhớ lại rằng nghiên cứu của Yuan Zhiming vào thời điểm đó không phải là tiên tiến, nhưng đã gây ấn tượng với ông đủ để giúp Yuan Zhiming có được học bổng ở Pháp và Đan Mạch. Ở Đan Mạch, Yuan Zhiming làm đầu bếp trong một nhà hàng Trung Quốc và chơi bóng bàn với con trai của ông Ole Skovmand.

Christina Nielsen-LeRoux, Giám đốc nghiên cứu của Viện Nghiên cứu Nông nghiệp Quốc gia của Pháp, người đã gặp Yuan Zhiming ở châu Âu cách đây hai thập kỷ, nhớ rằng anh là người dễ thương và phong độ. Sau đó, Yuan Zhiming hồi tưởng về quãng thời gian ở châu Âu và thỉnh thoảng cảm thấy buồn bã về việc phải từ bỏ nghiên cứu của mình để tập trung vào việc xây dựng phòng thí nghiệm P4, Nielsen-LeRoux cho biết.

"Cậu ấy nói: Tôi nhớ ngày hôm đó chúng ta đã ở bên nhau. Đó là một trong những điều tuyệt vời nhất trong cuộc đời tôi", bà Nielsen-LeRoux nói.

Khi đó, WIV đã bắt đầu đạt được bước tiến của mình, sau những khởi đầu hỗn loạn.

Được thành lập năm 1956 với tư cách là một chi nhánh của Học viện Khoa học Trung Quốc (CAS), công việc ban đầu của WIV tập trung vào sâu bệnh hại nông nghiệp, mối quan tâm lớn trong nạn đói bắt đầu vào năm 1959. Trong cuộc Cách mạng Văn hóa từ năm 1966 đến năm 1976, nghiên cứu của tổ chức này đã bị gián đoạn, vì 229 nhà khoa học CAS đã thiệt mạng trong các cuộc thanh trừng chính trị, theo số liệu chính thức.

Sau khi nhà lãnh đạo Trung Quốc - Đặng Tiểu Bình chính thức hoan nghênh hoạt động nghiên cứu khoa học trở lại vào năm 1978, Bắc Kinh đã ra lệnh cho WIV xây dựng kho lưu trữ vi rút đầu tiên của quốc gia, với 400 con vi rút được thu thập trong một thập kỷ.

Năm 1985, WIV đã giúp thành lập nhà máy sản xuất thuốc trừ sâu cơ giới hóa đầu tiên của Trung Quốc.

Khám phá đột phá

WIV đặt tầm nhìn cao hơn vào năm 2003, khi dịch SARS bùng phát. Chen Zhu, quan chức hàng đầu của CAS về khoa học sinh học và sắp trở thành Bộ trưởng Y tế Trung Quốc, đã yêu cầu WIV xây dựng một phòng thí nghiệm P4, theo những người quen thuộc với dự án.

Yuan Zhiming cùng Chen Zhu đến Pháp để thuyết phục các chuyên gia nước này đảm nhận việc xây dựng. Chủ tịch Trung Quốc - Hồ Cẩm Đào đã bay đến Paris vào tháng 1.2004 để ký kết thỏa thuận.

"Yuan Zhiming thực sự muốn có phòng thí nghiệm P4. Đó là dự án của cuộc đời anh ấy", theo Gabriel Gras, chuyên gia an toàn sinh học người Pháp, người giúp giám sát việc xây dựng phòng thí nghiệm.

Dù có sự hỗ trợ của Trung Quốc cho phòng thí nghiệm P4, WIV cũng phải vật lộn chống lại tệ quan liêu. Theo một bài báo năm 2006 trên Nhật báo Thanh niên Trung Quốc, khi nắm giữ SARS, WIV đã gặp khó khăn trong việc tiếp cận nghiên cứu chính thức với loại vi rút mới đến nỗi Giám đốc Hu Zhihong đã “đánh cắp” một mẫu từ nhà xác.

Vào khoảng thời gian này, một nhân vật định mệnh khác trong câu chuyện của WIV đã xuất hiện. Đồng nghiệp của Yuan Zhiming, Shi Zhengli, đang bắt đầu tìm kiếm hang dơi để tìm nguồn gốc bệnh SARS.

Shi Zhengli nhỏ hơn Yuan Zhiming 1 tuổi và cũng từng học ở Pháp, chuyên về vi rút thủy sinh. Giờ đây, bà chuyển sang nuôi dơi với sự cộng tác của nhà vi rút học nổi tiếng người Singapore, Linfa Wang. Năm 2004, nhóm của Shi Zhengli đã thu thập mẫu từ 408 con dơi trên khắp Trung Quốc.

Đó là công việc khó khăn. Shi Zhengli và các đồng nghiệp nằm sấp qua những hang động hẹp, bà kể lại trong một bài phát biểu vào tháng 6.2018. Họ bắt dơi bằng lưới, thả hầu hết chúng sau khi lấy mẫu và thỉnh thoảng đưa một vài con dơi về phòng thí nghiệm.

7 năm tìm kiếm, năm 2011, Shi Zhengli phát hiện ra họ hàng gần với SARS trong hang động ở tỉnh Vân Nam cận nhiệt đới. Bài báo từ nhóm Shi Zhengli vào năm 2013 đã giúp bà trở nên nổi tiếng trên toàn quốc và bà có biệt danh "Người phụ nữ dơi".

Năm 2014, ở tuổi 50, Shi Zhengli nhận được khoản trợ cấp quốc gia trị giá 58 triệu USD để tiếp tục nghiên cứu về coronavirus ở miền nam Trung Quốc. 3 năm sau, nhóm của bà thông báo đã tìm thấy tất cả các mảnh gen của vi rút SARS ở dơi trong một hang động tỉnh Vân Nam - về cơ bản chứng minh nguồn gốc của căn bệnh này.

Trong khi đó, nỗ lực kéo dài 13 năm của Yuan Zhiming cuối cùng đã có kết quả, với việc phòng thí nghiệm P4 được bật đèn xanh vào năm 2017 để bắt đầu hoạt động. Phòng thí nghiệm trị giá 42 triệu USD không dành cho các thí nghiệm hàng ngày. Chỉ một số ít trong số 300 nhà khoa học của WIV đã được đào tạo để sử dụng nó, bao gồm cả Shi Zhengli, phó giám đốc.

'Tình hình khiến tôi lo lắng rất nhiều'

Shi Zhengli bước vào ánh đèn sân khấu quốc tế vào ngày 23.1.2020, cùng ngày chính quyền Trung Quốc phong tỏa Vũ Hán để ngăn chặn COVID-19. Trong bài báo in trước, nhóm của Shi Zhengli thông báo rằng họ đã tìm thấy một loại vi rút giống 96,2% với coronavirus mới.

Ban đầu Shi Zhengli lo sợ rằng vi rút có thể đến từ phòng thí nghiệm của bà, như từng nói với trang Scientific American. Song, Shi Zhengli kiên quyết rằng WIV không bao giờ tạo ra coronavirus mới, nói bà đã kiểm tra hồ sơ phòng thí nghiệm và tất cả các nhân viên đều xét nghiệm âm tính với các kháng thể SARS-CoV-2.

Những người ủng hộ Shi Zhengli nói rằng nếu có sự che đậy của phòng thí nghiệm, không chắc các nhân viên có thể giữ bí mật không bị rò rỉ ra ngoài, đặc biệt là với báo chí kiểu tòa án của các cơ quan tình báo Mỹ.

Báo cáo tình báo của Mỹ được gửi cho Tổng thống Biden vào tháng trước nói rằng coronavirus không phải là vũ khí sinh học và các nhà chức trách Trung Quốc không biết trước về loại vi rút này.

Yuan Zhiming và Shi Zhengli đã ẩn mình giữa cuộc tranh cãi.

Nielsen-LeRoux nhận được tin tức lần cuối từ Yuan Zhiming vào tháng 3.2020, trước khi kết thúc phong tỏa Vũ Hán.

"Chúng tôi đã có một thời gian rất khó khăn để chống lại sự lây nhiễm vi rút ở Vũ Hán. Vi rút đang lây lan ở đất nước của bà và nhiều người bị nhiễm hơn trong những ngày qua, tình hình khiến tôi lo lắng rất nhiều. Tôi tin tưởng rằng cuối cùng chúng ta đã có thể hạn chế sự lây lan của vi rút bằng nỗ lực chung và cuộc sống của chúng ta sẽ trở lại sớm trở lại bình thường", Yuan Zhiming viết cho Nielsen-LeRoux trong một email.