Vài suy nghĩ về an ninh năng lượng và điện năng Việt Nam

Thấy thế giới phương Tây những ngày qua và tương lai gần mùa đông lạnh giá này mà lo mà thương cho con người. Đó là lo “xa”. Còn lo “gần” thì đất nước ta hiện tại vấn đề năng lượng tạm ổn. Chỉ có điều, với đà phát triển kinh tế - xã hội, cùng cam kết về an ninh năng lượng và môi trường COP-26 thì cũng còn nhiều thứ đáng lo. Hàng loạt câu hỏi đặt ra. Phải xử lý thế nào giữa kinh tế và môi trường? Làm gì để đất nước không những đủ năng lượng cho phát triển và dân sinh mà còn có thể xuất khẩu ra thế giới?, v.v..

Điện nhiệt từ than có nên tiếp tục phát triển không? Hiện tại vẫn phải khai thác than. Than cho xuất khẩu. Than cung cấp cho các nhà máy điện hiện có. Thậm chí phải mở thêm các nhà máy điện nữa mới tiêu thụ hết lượng than đá khai thác hằng năm. Vấn đề là cần giảm phát thải carbon bằng các công nghệ thiết bị hiện đại và tái sử dụng nó làm nguyên liệu cho sản phẩm khác. Tại sao không tận dụng và thu hồi khí bụi, xỉ than cho vật liệu mới? Ngay cả có tốn kém, suất đầu tư cao và lợi nhuận thấp thậm chí lỗ, vẫn phải làm, để đạt được những lợi ích lớn hơn nhiều. Để thực hiện điều này, bài toán điều tiết tài chính vĩ mô là có thể.

Nhiệt điện từ dầu khí tại sao không? Việt Nam là quốc gia khai thác và xuất khẩu dầu khí, đủ nhiên liệu cung cấp cho các nhà máy điện diezen, khí… Dầu khí cho ra điện, ra phân bón là ưu thế về năng lượng và phục vụ phát triển nông nghiệp theo hướng xuất khẩu. Tất nhiên cần quan tâm tới vấn đề sử dụng công nghệ nào, thiết bị nào cho hiệu quả kinh tế và có lợi nhất cho môi trường.

Điện hạt nhân nhiều nơi trên thế giới sử dụng từ rất lâu, còn ta thì chưa có. Bàn mãi, nâng lên đặt xuống mãi, rốt cuộc nhà máy dự định xây ở Ninh Thuận vẫn nằm trên giấy. Cũng đúng thôi, phải thận trọng về an toàn phóng xạ. Thế giới bị nhiều vụ rồi, Liên Xô trước kia, Nhật Bản gần đây. Nhưng không thể vì sợ sệt rồi đoạn tuyệt. Ta vẫn để ngỏ khả năng tái khởi động các dự án năng lượng nguyên tử. Nhắm vào công nghệ cao, thiết bị tiên tiến, hiện đại nhất, an toàn tuyệt đối, và tất nhiên không thể bỏ qua xuất xứ của nó. Rồi phải quan tâm nhà máy đặt ở đâu, xử lý rác thải bởi các thanh uranium sau khi dùng hết…

Các loại điện gió, điện mặt trời, điện sinh học… là xu thế toàn cầu do an toàn không có phát thải carbon. Việt Nam đang có tiềm năng gió, nắng mặt trời ở khắp nước, có phế thải nông lâm nghiệp… là nguồn nguyên liệu cho điện sinh học vô cùng lớn. Đà phát triển năng lượng hơn chục năm qua đã chứng minh, chứng tỏ chúng ta đang đi đúng hướng về năng lượng sạch, có lợi thế. Chúng ta đã có hàng loạt dự án điện gió, điện mặt trời với tổng công suất hàng tỉ kwh. Theo sơ đồ quy hoạch điện chung quốc gia, tỷ trọng loại điện gió, điện mặt trời tăng nhanh qua từng thập niên. Mừng lắm! Nhưng cũng phải bình tĩnh nhìn lại về các vấn đề công nghệ, thiết bị và nguồn gốc công ty, quốc gia cung cấp chúng; vấn đề hiệu xuất, hiệu quả kinh tế môi trường và xã hội. Thử tưởng tượng vài ba mươi năm nữa khi các thiết bị điện gió (nhất là các cánh quạt bằng vật liệu siêu nhẹ kia), hàng vạn tấn tấm pin mặt trời bằng silicon kia thải ra khi thay mới thì để đâu, làm gì và xử lý chúng ra sao khi chưa có công nghệ, chưa có kinh nghiệm và tiền lệ. Các phế thải ấy sẽ gây ô nhiễm và độc hại cho môi trường sống và con người. Ngay cả khi cột điện gió hoạt động, tiếng ồn đều đều của các cánh quạt gió cũng gây ảnh hưởng tới sức khỏe con người, vật nuôi… chứ không hẳn vô hại. Phải đặt ra đề bài để các nhà khoa học, nhà doanh nghiệp, nhà quản lý suy nghĩ và tìm ra lời giải khả thi cho vấn đề này.

Thủy điện thì có lẽ chúng ta đã cơ bản khai thác hết tiềm năng các dòng sông suối. Tác dụng lớn. Hiệu quả cho nhà nước và nhà đầu tư là khá cao. Tuy nhiên mặt trái của nó thì cũng tương ứng. Mất quá nhiều đất nhiều rừng… gây ra tình trạng bao làng quê phải di dời, giải tỏa, bao nhiêu cộng đồng dân cư từng gắn bó với đất đai hàng trăm năm phải tái định cư. Hệ quả của thủy điện cũng gây không ít khó khăn, thách thức…

Vấn đề nước cho thủy điện, cho nông nghiệp vẫn đầy mâu thuẫn. Nông nghiệp khi cần nước thì khô hạn, khi ít cần thì lũ lụt. Việc chặn dòng ngăn đập, tạo hồ dâng nước tích thủy tạo năng… làm mất khá nhiều cảnh đẹp thiên nhiên, ghềnh thác cảnh quan tự nhiên du lịch. Mất nhiều cánh rừng nguyên sinh, những lá phổi tự nhiên. Nhiều động thực vật tự nhiên quý hiếm bị mất hoàn cảnh môi trường sinh sống. Phong thủy thay đổi. Nguy cơ do độ mỏi của các đập thủy điện, tuổi thọ của các dự án và thiên tai có thể tạo ra nguy hiểm vỡ các đập thủy điện. Cầu mong không bao giờ có!

Các loại nguồn tài nguyên khác như sóng biển, băng hydrat, metan hydrat, nhiên liệu phản hấp dẫn được các nhà khoa học Liên Xô trước đây và Liên bang Nga hiện nay phát minh, thủy triều, địa nhiệt... đều hứa hẹn tương lai sáng sủa cho năng lượng phục vụ con người. Thế giới đã xuất hiện công nghệ mới: Dùng hydro thiên nhiên hoặc được tách ra từ nước làm nhiên liệu. Thời đại mới có thể bắt đầu với Nuồn nước là năng lượng để chạy xe tàu và cung cấp điện cho toàn nhân loại. HHO là công nghệ tách hydro từ nước bằng điện phân tạo ra một niềm hy vọng cho tương lai. Trên thực tế đã có xe chạy bằng nước. Khoảng mươi năm nữa sẽ nhiều quốc gia sử dụng loại xe này. Công nghệ xe chạy từ dầu mỏ sẽ dần vào dĩ vãng. Rồi… rác thải sinh hoạt đô thị và nông thôn được biến thành nhiên liệu cho nhà máy phát điện cũng mới manh nha trên các tham luận hội thảo và đã có lác đác những dự án nhỏ lẻ ban đầu.

Câu chuyện năng lượng và an ninh năng lượng vẫn luôn là bài toán hóc búa, nan giải, nhưg chúng ta có đủ cơ sở để hy vọng vào tương lai tốt đẹp ở lĩnh vực này.

TS Nguyễn Văn Lạng - nguyên Thứ trưởng Bộ Khoa học - Công nghệ, nguyên Chủ tịch UBND tỉnh Đắc Lắk