Các quốc gia phát triển ở châu Âu, Mỹ, Trung Quốc… cũng đang quyết liệt chuyển đổi giao thông xanh, khi mà ô nhiễm không khí đang làm đau đầu các nhà chức trách. Một trong các giải pháp mà các quốc gia này đang hướng tới là đẩy mạnh việc dùng xe điện (xe đạp điện, xe máy điện, xe ô tô điện) và metro cũng chạy bằng điện.

Việt Nam sẽ tổ chức Hội nghị Thượng đỉnh “Đối tác vì tăng trưởng xanh và mục tiêu toàn cầu” lần thứ 4 (Diễn đàn P4G) trong tháng 4.2025. Đây là sự kiện quan trọng về tăng trưởng bền vững, trong đó giao thông xanh là một nội dung trọng tâm.

Nguyên nhân ô nhiễm không khí

Ở nước ta, trong vài tháng gần đây, đến hẹn lại lên, khi mùa đông về, Hà Nội và các tỉnh phía bắc không khí ô nhiễm rất nghiêm trọng và kéo dài từ tháng 10 năm trước đến tháng 4 năm sau.

Dữ liệu từ Cục Kiểm soát ô nhiễm môi trường cho thấy, trong những ngày đầu tháng 1, nhiều tỉnh thành ở miền Bắc, trong đó có thủ đô Hà Nội có chỉ số chất lượng không khí ở mức kém và xấu. Theo quy luật, tình trạng ô nhiễm sẽ được cải thiện khi có không khí lạnh tràn xuống xuống, gió đông bắc khiến bụi bẩn trong không khí được khuếch tán.

Hà Nội, các tỉnh phía bắc và TP.HCM thường xuyên góp mặt trong danh sách những TP lớn ô nhiễm không khí nghiêm trọng trên thế giới. Đó là những khu vực tập trung nhiều các hoạt động giao thông, xây dựng, các khu công nghiệp và nông nghiệp.

Ô nhiễm không khí ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe của người dân, nhất là người già, trẻ nhỏ, người mắc bệnh hô hấp, tim mạch; ảnh hưởng nghiêm trọng đến hoạt động du lịch.

Có nhiều nguyên nhân gây ô nhiễm không khí ở nước ta, trong đó có các hoạt động sản xuất kinh doanh, nhiều khu công nghiệp vẫn chưa chuyển đổi sản xuất xanh.

Đặc biệt nước ta hiện có 33 nhà máy nhiệt điện than đang vận hành, với tổng công suất 27.264MW (chiếm gần 33% tổng nguồn điện quốc gia). Hiện vẫn còn 11 dự án nhiệt điện than đang xây dựng, chuẩn bị vận hành. Có nghĩa là ô nhiễm điện than vẫn còn tiếp diễn. Lộ trình đến năm 2050, Việt Nam mới không còn sử dụng than trong sản xuất điện.

Một nguyên nhân lớn gây ô nhiễm không khí nữa là từ phát thải của lượng xe máy khổng lồ ở nước ta. Theo ông Trần Hữu Minh - Chánh văn phòng Ủy ban An toàn giao thông quốc gia, tính đến tháng 9.2024, Việt Nam có 77 triệu xe máy đăng ký, nhiều nhất là ở TP.HCM và Hà Nội, đưa tỷ lệ sở hữu xe máy trên 1.000 dân tới 770 xe, thuộc hàng cao nhất thế giới. Tổng lượng xe mô tô, xe gắn máy chiếm đến 95% về số lượng xe cơ giới, dù chỉ tiêu thụ 56% xăng nhưng lại thải ra tới 94% lượng HC (hơi xăng dầu), 87% CO, 57% NOx...

Một nguyên nhân lớn khác nữa là từ các loại xe vận tải, trong đó có xe đò, kể cả đường sắt, đường thủy, gần như tuyệt đại đa số đều sử dụng nhiên liệu xăng và dầu.

Một quốc gia đang chuyển đổi xanh, cam kết đảm bảo phát thải ròng bằng 0 (NetZero) vào năm 2050 nhưng tuyệt đại đa số các phương tiện vận tải chủ yếu vẫn sử dụng xăng dầu, thì ô nhiễm không khí ngày càng nghiêm trọng là điều không tránh khỏi.

Cần có một chiến lược sử dụng xe điện

Tại Thái Lan, ngày 24.1, nhằm ứng phó với tình trạng ô nhiễm không khí ở mức báo động tại thủ đô Bangkok, Thủ tướng Thái Lan Paetongtarn Shinawatra đã ban hành chỉ thị miễn phí toàn bộ phương tiện giao thông công cộng trong vòng một tuần, từ ngày 25 - 31.1. Theo Phó thủ tướng kiêm Bộ trưởng Bộ Giao thông Suriya Jungrungreangkit, quyết định này được đưa ra sau khi thủ đô Bangkok bị xếp hạng là TP có chất lượng không khí tệ thứ 4 trên thế giới theo đánh giá của tổ chức IQAir (Thụy Sĩ) ngày 24.1.

Theo chỉ thị này, người dân Thái có thể sử dụng miễn phí các dịch vụ xe điện và xe buýt điện trong phạm vi thủ đô. Thái Lan là quốc gia Đông Nam Á có nhiều hoạt động quy mô để khuyến khích sản xuất, sử dụng xe điện. Từ hơn 20 năm trước, các khu du lịch biển của Thái, tàu thuyền đã buộc phải sử dụng khí hóa lỏng LPG.

Từ tháng 9.2024 chính phủ Thái Lan đã phê duyệt gói hỗ trợ trị giá 7,12 tỉ baht (215 triệu USD) từ ngân sách cho các mục đích khẩn cấp và thiết yếu để hỗ trợ cho lĩnh vực xe điện. Trước đó, Thái Lan đã thực hiện các biện pháp thúc đẩy ngành xe điện, các khoản trợ cấp đã được giải ngân cho 55.000 xe với tổng số tiền là 6,87 tỉ baht (208 triệu USD) và nhiều chính sách hấp dẫn khác. Các chính sách này hướng tới mục tiêu đưa số lượng xe điện và hydro chiếm 30% tổng sản lượng xe vào năm 2030, để giảm 40% lượng khí thải nhà kính so với mức hiện tại.

Thái Lan đang đi trước rất xa chúng ta, dù từ tháng 7.2022, Thủ tướng Chính phủ Việt Nam đã phê duyệt “Chương trình hành động về chuyển đổi năng lượng xanh, giảm phát thải khí carbon và khí mê-tan của ngành giao thông vận tải” bằng Quyết định 876/QĐ-TTg, với mục tiêu giảm khoảng 7,2% phần đóng góp của ngành giao thông vận tải vào tổng lượng khí thải nhà kính trên toàn nền kinh tế.

Đó là một quyết định chiến lược xanh, nhưng hiện Việt Nam có lượng xe máy và xe cơ giới chạy bằng điện rất khiêm tốn. Doanh số bán ra các phương tiện chạy bằng điện (xe đạp điện, gắn máy điện, xe hơi, xe vận tải chạy bằng điện) tại Việt Nam hiện tại chỉ khoảng trên dưới 500.000 chiếc/năm, mà chủ yếu là xe đạp điện, xe gắn máy điện, xe hơi điện.

Theo lộ trình, đến năm 2040, Việt Nam sẽ dừng sản xuất, lắp ráp và nhập khẩu ô tô, mô tô, xe máy sử dụng nhiên liệu hóa thạch; đến năm 2050, 100% phương tiện giao thông cơ giới đường bộ, xe máy tham gia giao thông chuyển đổi sang sử dụng điện, năng lượng xanh theo Quyết định 876 đã được Thủ tướng Chính phủ.

Việt Nam là thị trường tiềm năng với xe điện. Hiệp hội Nhà sản xuất ô tô Việt Nam (VAMA) dự báo Việt Nam sẽ đạt mốc 1 triệu xe điện vào khoảng năm 2028 và khoảng 3,5 triệu xe điện vào năm 2040. Tuy nhiên, nếu so sánh với diễn biến thị trường khu vực thì tốc độ tăng trưởng xe điện tại Việt Nam vẫn chưa đạt kỳ vọng. Doanh số tiêu thụ xe điện trong nước chỉ chiếm 0,7% so với toàn khu vực Đông Nam Á (theo số liệu quý 3/2022 của Statista).

Để khuyến khích sử dụng xe điện, nhà nước Việt Nam đã có các chính sách như ưu đãi về thuế, như giảm 5 - 12 điểm % thuế suất tiêu thụ đặc biệt với ô tô điện chạy pin trong 5 năm đầu sau khi sửa luật thuế này có hiệu lực; tiếp tục kéo dài thời gian miễn toàn bộ phí trước bạ thêm 2 năm với xe điện chạy pin, đến 28.2.2027.

Như vậy vẫn chưa đủ, Việt Nam cần một chiến lược cụ thể cho giao thông xanh, kể cả kế hoạch chuyển đổi miễn phí xe vận tải từ xăng sang sử dụng LPG. Trong đó cần có những chính sách để xe điện phát triển, đến tận tay người mua. Cần chính sách về thuế ưu đãi tốt hơn cho xe điện, thậm chí trợ cấp, đặc biệt với xe máy điện - phương tiện dễ dàng thay thế cho hơn 77 triệu chiếc xe gắn máy chạy bằng động cơ xăng như hiện nay.

Tập trung phát triển, sử dụng xe máy điện

Việt Nam cần tập trung vào xe máy điện, hạ tầng sạc cũng như tái chế pin nhằm đảm bảo mục tiêu giảm phát thải - bà Chiara Rogate, chuyên gia năng lượng cấp cao Ngân hàng Thế giới (WB) cho biết tại báo cáo "Hành trình bứt phá: Chuyển đổi sang xe điện tại Việt Nam".

Bà Rogate cho biết, ngành giao thông Việt Nam thải 32,9 triệu tấn CO2 tương đương CO2e (CO2e được hiểu = CO2 + NH4 + N2O + các loại khí thải khác), chiếm 7,2% tổng lượng khí phát thải nhà kính của cả nước trong kỳ kiểm kê gần nhất (2021). Bà Rogate, đồng tác giả báo cáo này, gợi ý Việt Nam nên tập trung phát triển, sử dụng xe máy điện và ví đây là giải pháp dễ dàng, mà bà gọi là "quả dễ hái". Bà Rogate cũng cảnh báo: Lượng phát thải từ ngành giao thông dự tính tăng gấp 10 lần nếu Việt Nam không có hành động thích hợp.

Bà Rogate cho biết thêm, thực tế, xe máy điện phù hợp về giá, khoảng cách di chuyển và từng bước được người dùng đón nhận ở khu vực đô thị. Với phương tiện này, Việt Nam là thị trường lớn thứ hai, sau Trung Quốc, đã chiếm 12% thị phần vào năm 2022. Đây cũng là phân khúc chủ chốt trong lộ trình chuyển đổi xe điện của Việt Nam từ nay đến 2035. Dự tính doanh số loại phương tiện này sẽ cân bằng với ô tô điện trong 2035, rồi dần nhường thị phần cho xe bốn bánh.

Chiến lược chuyển đổi giao thông xanh có lợi ích rất lớn so với tài chính chi ra để hỗ trợ xe điện. Nhiều quốc gia đã chuyển đổi giao thông xanh rất quyết liệt. Liên minh châu Âu (EU) đã thông qua quy định cấm bán ô tô sử dụng động cơ đốt trong đối với các nước thành viên từ năm 2035 (Na Uy cấm bán xe động cơ xăng dầu từ năm 2025); một số tiểu bang của Mỹ, Canada, Nhật Bản, Singapore, Ấn Độ, New Zealand và nhiều quốc gia khác cũng có các lệnh cấm tương tự đã được ban hành. Trong khi đó Việt Nam hướng đến mục tiêu đến năm 2040 sẽ từng bước hạn chế và tiến tới dừng sản xuất, lắp ráp, nhập khẩu ô tô xe máy sử dụng nhiên liệu hóa thạch.

EU cũng yêu cầu từ năm 2025, nhiên liệu máy bay được nạp tại các sân bay EU phải có ít nhất 2% nhiên liệu hàng không bền vững SAF, tiến tới đạt 70% vào năm 2050, muốn bay vào bầu trời châu Âu phải tuân thủ quy định này. Những chuyến bay đầu tiên khởi hành từ Việt Nam sử dụng nhiên liệu hàng không bền vững SAF đã bắt đầu bay ra thế giới. Bắt đầu từ tháng 1.2025, tất cả các chuyến bay của Vietnam Airlines khởi hành từ các sân bay châu Âu đều sử dụng nhiêu liệu hàng không bền vững SAF, với tỷ lệ ít nhất 2% và tăng dần lên mức 6%, 20%, 70% vào tương ứng các năm 2030, 2035, 2050.

Trong chuyển đổi giao thông xanh, Việt Nam đang đi chậm, thậm chí khá chậm, thì sức ép đạt NetZero vào năm 2050 càng căng thẳng và tình trạng ô nhiễm không khí chưa thể khắc phục được trong thời gian tới, mà có nguy cơ ngày càng ô nhiễm nghiêm trọng, rất nguy hiểm.

Lưu Vĩnh Hy