Giải thưởng do nhà khoa học người Thụy Điển Alfred Nobel lập ra cách đây hơn 1 thế kỷ nhằm tôn vinh các công trình nghiên cứu mang tính đột phá. Rất khó dự đoán ai trở thành chủ nhân của danh hiệu cao quý này. Danh sách đề cử rút gọn vẫn là ẩn số. Tuy nhiên, có không ít công trình xứng đáng đoạt giải.

Dự án bản đồ gien người

Ứng viên sáng giá thường được nhắc đến là dự án lập bản đồ gien người hoàn chỉnh đầy táo bạo, bắt đầu vào năm 1990 và đến năm 2003 thì hoàn thành. Dự án quy tụ hàng nghìn nhà khoa học từ Mỹ, Anh, Pháp, Đức, Nhật Bản, Trung Quốc, ảnh hưởng sâu rộng đến sinh học, y học cùng vô số lĩnh vực khác.

Nhưng vì có quá nhiều người tham gia nên dự án chưa đoạt được giải Nobel. Theo di chúc do nhà khoa học Nobel để lại, mỗi giải thưởng chỉ vinh danh tối đa 3 người – quy định đã không còn phù hợp ở thời đại hợp tác nghiên cứu rộng rãi ngày nay.

Thuốc giảm cân GLP-1

Sự ra đời của thuốc giảm cân mô phỏng hormone GLP-1 đem đến cuộc cách mạng cho nỗ lực chống lại béo phì (tình trạng mà hiện cứ 8 người thì lại có 1 người gặp phải).

Thuốc giúp hạ đường huyết đồng thời kiềm chế cảm giác thèm ăn, nên hỗ trợ điều trị béo phì lẫn các bệnh liên quan như tiểu đường loại 2. Ba nhà khoa học Svetlana Mojsov, Joel Habener, Lotte Bjerre Knudsen tham gia phát triển thuốc đã nhận được giải Nghiên cứu Y khoa Lâm sàng Lasker-DeBakey năm 2024 – dấu hiệu cho thấy khả năng cao đoạt giải Nobel.

Phó giáo sư Mojsov (Đại học Rockefeller) cùng giáo sư Habener (Trường Y Harvard) giúp xác định và tổng hợp GLP-1, Cố vấn Knudsen (hãng dược Novo Nordisk) góp sức chế tạo thuốc.

Trí tuệ nhân tạo

Trí tuệ nhân tạo (AI) đang thay đổi cuộc sống con người với tốc độ chưa từng thấy. Đây là lĩnh vực có nhiều nhân vật nổi bật, nhưng nhà nghiên cứu David Pendlebury (Viện Thông tin khoa học Clarivate) nhận định chuyên gia máy tính Demis Hassabis cùng chuyên gia AI John Jumper xứng đáng nhận giải Nobel. Hai ông hợp tác phát triển Cơ sở dữ liệu cấu trúc protein AlphaFold dùng cho Google DeepMind – chương trình trí tuệ nhân tạo giải mã cấu trúc 3D của protein từ các chuỗi axit amin mà ít nhất 2 triệu nhà khoa học trên thế giới đang sử dụng.

AlphaFold giống như “công cụ tìm kiếm” cấu trúc protein, cho phép truy cập dễ dàng vào hàng loạt mô hình cấu trúc qua đó đẩy nhanh tiến độ nghiên cứu sinh học lẫn nhiều lĩnh vực khác.

Hiểu biết về hệ vi sinh đường ruột

Có hàng nghìn tỷ vi khuẩn, vi rút, nấm sống trên và trong cơ thể con người. Tiến bộ trong công nghệ giải trình tự gien suốt 20 năm qua giúp giới khoa học hiểu rõ hơn về hoạt động của chúng, cách chúng tương tác với nhau lẫn với tế bào người đặc biệt là trong ruột. Theo ông Pendlebury thì các công trình nghiên cứu này đáng ra phải được nhận giải Nobel từ lâu.

Tiến sĩ sinh vật học Jeffrey Gordon (Đại học Washington) là người tiên phong tìm hiểu hệ vi sinh đường ruột. Ông dẫn dắt một công trình nghiên cứu phát hiện hệ vi sinh đường ruột đóng vai trò trong tác động của tình trạng suy dinh dưỡng đối với sức khỏe. Suy dinh dưỡng ảnh hưởng đến gần 200 triệu trẻ em trên toàn cầu, tiến sĩ Gordon đang phát triển vài biện pháp can thiệp bằng thực phẩm nhằm cải thiện sức khỏe đường ruột.

Gien gây ung thư

Vào những năm 1970, con người đã nhận ra đôi khi ung thư là di truyền. Nhưng quan niệm khoa học chính thống về ung thư vú lại không xem xét đến bất cứ yếu tố di truyền nào.

Với nền tảng nghiên cứu khác biệt di truyền giữa con người với tinh tinh, giáo sư y khoa Mary-Claire Kings (Trường Y thuộc Đại học Washington) áp dụng cách tiếp cận mới. Bà dành 17 năm xác định vai trò của đột biến gien BRCA1 với ung thu vú cũng như ung thư buồng trứng. Phát hiện này cho thấy xét nghiệm di truyền có thể giúp ghi nhận nguy cơ mắc ung thư ở phụ nữ, tạo điều kiện phòng ngừa sớm.

Cẩm Bình