Một cậu bé 14 tuổi bơi dưới ao để giải nhiệt giữa cái nóng oi bức ở Ấn Độ. Một bé gái 13 tuổi tắm ở hồ bơi trong chuyến tham quan của nhà trường. Một bé gái 5 tuổi ngâm mình ở con sông gần nhà. Ba đứa trẻ sống ở những vùng khác nhau của bang Kerala, miền nam Ấn Độ. Tuy nhiên, chúng có một điểm chung - tất cả đều chết vì nhiễm trùng não.

Amip ăn não ngày càng nở rộ

Viêm não màng não do amip nguyên phát (PAM), gây ra bởi một loại vi sinh vật được tìm thấy ở vùng nước ngọt ấm và bể bơi được bảo dưỡng vệ sinh kém. Hiện ghi nhận khoảng chục người khác đang được điều trị ở Ấn Độ, một người đàn ông 27 tuổi ở trong số đó, cũng đã qua đời.

Aravind Reghukumar, người đứng đầu khoa bệnh truyền nhiễm tại Trường Cao đẳng Y tế bang Kerala, cho biết: “Trong ba tháng qua, Kerala đã báo cáo 15 trường hợp mắc bệnh PAM. Có sự tăng đột biến so với những năm trước, thời điểm chúng tôi thấy chỉ có một trường hợp mỗi năm”.

Mặc dù hiếm gặp nhưng PAM là một bệnh nhiễm trùng chết người xảy ra trên toàn thế giới. Căn bệnh này do Naegleria fowleri, còn được gọi là "amip ăn não" gây ra, vì nó lây nhiễm vào não và phá hủy mô não. Cho đến nay, ít nhất 39 quốc gia đã báo cáo những trường hợp nhiễm trùng như vậy và tỷ lệ nhiễm trùng đang tăng 4,5% mỗi năm. Chỉ riêng ở Pakistan, mỗi năm có 20 trường hợp tử vong do căn bệnh này. Vào năm 2024, các ca nhiễm bệnh đã được báo cáo ở Ấn Độ, Pakistan và Israel. Naegleria fowleri cũng được ghi nhận tại miền tây nước Úc và Công viên Quốc gia Grand Teton của Mỹ.

Theo Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh (CDC), phần lớn các trường hợp phơi nhiễm trên toàn cầu (85%), được báo cáo trong mùa ấm, nóng hoặc mùa hè. Một số nghiên cứu cũng quan sát thấy những thay đổi về nhiệt độ và khí hậu có thể tiếp tục thúc đẩy sự gia tăng tỷ lệ mắc PAM trên toàn cầu. Một nghiên cứu được công bố vào tháng 5 năm ngoái cho thấy tình trạng nhiễm PAM đang gia tăng ở miền bắc nước Mỹ. Theo nghiên cứu, Naegleria fowleri đang mở rộng về phía bắc do biến đổi khí hậu, gây ra mối đe dọa lớn hơn đối với sức khỏe con người ở những khu vực mà PAM trước đây chưa được ghi nhận.

Yun Shen, trợ lý giáo sư về kỹ thuật hóa học và môi trường tại Đại học California, Riverside coi PAM là “mối đe dọa sức khỏe tiềm tàng mới nổi trên toàn thế giới”. Yun Shen giải thích rằng một mặt nhiệt độ ấm hơn có thể tạo điều kiện thuận lợi cho sự tồn tại và phát triển của Naegleria fowleri. Mặt khác, nguy cơ phơi nhiễm cũng có thể tăng lên khi mọi người tham gia nhiều hoạt động giải trí dưới nước hơn trong thời tiết nóng bức.

Sau khi nghiên cứu các mầm bệnh trong nước uống và hệ thống nước chế, Yun Shen cho biết: “Biến đổi khí hậu có thể khiến phạm vi môi trường sống của loài amip này mở rộng. Do đó, nó có thể tồn tại ở những vùng nước ngọt ấm hơn, ngay cả ở những vùng trước đây được coi là quá lạnh”.

Amip ăn não được tìm thấy ở đâu?

Karen Towne là phó giáo sư điều dưỡng lâm sàng tại Đại học Mount Union ở Ohio, đồng tác giả một nghiên cứu năm 2023 về cách amip tạo ra “một căn bệnh mới” ở viễn bắc. Towne cho biết Naegleria fowleri được tìm thấy trong nước ngọt, đất và bụi ấm, chưa được xử lý”. Towne cho biết thêm rằng cho đến nay, nhiễm trùng PAM thường xảy ra trong các trường hợp liên quan đến bơi lội, dầm nước và ngâm đầu trong hồ, ao, suối... Trong khi đó, các đường lây truyền ít phổ biến hơn cũng có thể xuất hiện như nước ấm từ vòi, sử dụng miếng đệm nước và để màng mũi tiếp xúc với nước máy từ hệ thống giếng tự khoan.

Towne nói với National Geographic: “Về mặt dịch tễ học, hầu hết các trường hợp xảy ra ở trẻ em và thanh niên khỏe mạnh, những người gần đây đã tiếp xúc với nước ngọt chưa qua xử lý”.

Theo Barbara Polivka, phó trưởng khoa nghiên cứu tại Trường Điều dưỡng Đại học Kansas, đồng tác giả nghiên cứu với Towne, Naegleria fowleri xâm nhập vào mũi qua nước bị ô nhiễm, đi qua màng mũi và theo dây thần kinh khứu giác vào trong mũi. Khi đến não, nó ủ bệnh trung bình khoảng 5 ngày. Polivka cho biết: “PAM bắt đầu khởi phát với cơn đau đầu dữ dội ở vùng trán, sốt, buồn nôn và nôn, trầm trọng hơn là cứng cổ, thay đổi trạng thái tinh thần, ảo giác, hôn mê và tử vong”.

Leigha Stahl, một nhà vi trùng học tại Trung tâm Y học quốc tế thuộc Đại học Alabama cho biết, một khi xâm nhập vào cơ thể, Naegleria fowleri có thể gây ra “tác động có hại” lên não người thông qua một loạt cơ chế, từ ăn trực tiếp vào tế bào não đến gián tiếp tiết ra các chất có hại có thể gây tổn thương tế bào. Stahl từng nghiên cứu về ảnh hưởng của nhiệt độ lên mầm bệnh. Với kinh nghiệm đó, Stahl cho biết: “Bên cạnh việc gây ra tổn thương trực tiếp, sự hiện diện của Naegleria fowleri trong não còn tạo ra phản ứng miễn dịch dẫn đến sưng não và có thể dẫn đến tử vong”.

Theo CDC, PAM có tỷ lệ tử vong cao và hơn 97% số người mắc bệnh đã qua đời vì nhiễm trùng. Ở Mỹ, chỉ có 4 trong số 152 người nhiễm bệnh cho đến nay sống sót. Theo các nhà nghiên cứu, sở dĩ tử vong cao là do việc phát hiện căn bệnh này rất khó khăn. Thông thường, ký sinh trùng chỉ được phát hiện sau khi người bệnh tử vong. Theo bác sĩ Ấn Độ, Reghukumar, “chỉ có khoảng 30% trường hợp PAM được chẩn đoán ở Ấn Độ,” trong khi 70% vẫn không bị phát hiện.

Anh Tú