Vì sao nhiễm HIV không được kiểm soát có thể đứng sau sự xuất hiện Omicron và biến thể tiếp theo?

Omicron đến từ đâu? Với tất cả chuyên gia, Omicron là biến thể kỳ lạ. Dù bị đột biến cao, Omicron không phải là dòng phụ từ một trong những biến thể đáng lo ngại khác như Alpha, Beta hoặc Delta, mà có nguồn gốc từ loại coronavirus có thể đã lưu hành 18 tháng trước. Vậy Omicron đã ở đâu trong suốt thời gian qua? Tại sao đến bây giờ nó mới xuất hiện và lan rộng? 

Các nhà nghiên cứu đang khám phá một số giả thuyết. Một là Omicron sinh ra ở một vùng xa xôi phía nam châu Phi nhưng đến tận gần đây mới phát tán. Nguyên nhân khác là nó tiến hóa ở động vật bị nhiễm bệnh, chẳng hạn như chuột, sau đó lây trở lại cho người. Thế nhưng, lời giải thích thứ ba đang có cơ sở hơn với nhiều dữ liệu được đưa ra, rằng Omicron phát sinh ở một người có hệ miễn dịch suy yếu: Có lẽ là người đang điều trị ung thư, bệnh nhân cấy ghép nội tạng hoặc người nhiễm HIV không kiểm soát được.

Giả thuyết thứ ba làm dấy lên mối quan tâm toàn cầu. Châu Phi cận Sahara là nơi chiếm 2/3 bệnh nhân HIV toàn cầu. Vì một loạt lý do, từ việc không được tiếp cận với các phòng khám, sợ bị kỳ thị và việc chăm sóc sức khỏe bị gián đoạn, 8 triệu người trong khu vực này không được điều trị HIV hiệu quả.

Ngoài những vấn đề trực tiếp mà điều này gây ra sự phát triển của bệnh và tính dễ bị tổn thương với COVID-19, những người nhiễm HIV nặng hoặc không kiểm soát được có nhiều khả năng tử vong do vi rút SARS-CoV-2 hơn. Đó là nguy cơ mà HIV không được kiểm soát đang dẫn đến sự xuất hiện của các biến thể SARS-CoV-2 mới.

“Với tôi, có hai điều quan trọng. Đầu tiên, khoa học cần phải tiếp tục để hiểu rõ hơn về điều này. Nhưng quan trọng hơn, trên bình diện sức khỏe cộng đồng, chúng ta không cần phải chờ đợi khoa học. Đó là một lời nhắc nhở rằng, trong khi giải quyết thách thức trước mắt của COVID-19, chúng ta cũng cần tăng cường nỗ lực để chấm dứt HIV như một vấn đề sức khỏe cộng đồng", theo Tiến sĩ Richard Lessells, bác sĩ bệnh truyền nhiễm tại Đại học KwaZulu-Natal ở thành phố Durban (Nam Phi). Tiến sĩ Lessells là thành viên của nhóm báo cáo biến thể Omicron đầu tiên.

Nghi ngờ rằng các biến thể đáng lo ngại có thể phát triển ở những bệnh nhân có hệ miễn dịch suy yếu không phải mới. Các biến thể Alpha và Beta, được phát hiện lần đầu tiên vào năm ngoái ở Anh và Nam Phi, được cho đã xuất hiện sau khi bệnh nhân nhiễm vi rút SARS-CoV-2 lâu dài.

Cơ chế được Charles Darwin (nhà nghiên cứu nổi tiếng trong lĩnh vực tự nhiên học người Anh) đặt ra cách đây hơn 150 năm: Tiến hóa thông qua chọn lọc tự nhiên. Nếu một người mắc COVID-19 nhưng có đáp ứng miễn dịch kém, nhiễm trùng có thể tồn tại trong nhiều tháng. Trong thời gian đó, các kháng thể vô hiệu hóa một số vi rút nhưng không trung hòa các phiên bản mà chúng nhận biết kém hơn. Những vi rút sống sót này sinh sôi, đột biến và trải qua quá trình chọn lọc sâu hơn - có khả năng dẫn đến các biến thể tránh được hệ thống miễn dịch.

Một nghiên cứu sơ bộ được đăng trực tuyến trong tuần này cho thấy quá trình này đang hoạt động.

Các nhà khoa học ở Nam Phi, trong đó có Tiến sĩ Richard Lessells, đã lần ra một mẫu coronavirus cụ thể ở phụ nữ 36 tuổi, người không được điều trị bằng thuốc kháng vi rút hiệu quả. Các xét nghiệm cho thấy cô đã nuôi dưỡng vi rút SARS-CoV-2 trong 216 ngày. Trong thời gian đó, nó tích lũy 32 đột biến và có đặc tính tương tự biến thể Beta tránh được vắc xin. Các nhà nghiên cứu cho biết, nếu sự suy yếu của hệ thống miễn dịch do HIV thúc đẩy quá trình tiến hóa COVID-19, liệu pháp kháng retrovirus phải được tăng cường để ngăn chặn nó.

Viết trên Tạp chí Nature, Richard Lessells và các đồng nghiệp của ông làm vụ việc trở nên đáng chú ý hơn. Họ cảnh báo rằng việc không kiểm soát đại dịch COVID-19 với mức độ khẩn cấp đủ lớn ở các quốc gia có tỷ lệ nhiễm HIV không được kiểm soát cao “có thể dẫn đến sự xuất hiện các biến thể SARS-CoV-2 lây lan dễ dàng hơn giữa mọi người hoặc làm vắc xin ít có hiệu lực hơn".

Với Omicron, khả năng là vi rút đã tồn tại trong cơ thể một bệnh nhân suy giảm miễn dịch trong nhiều tháng - giải thích tại sao nó lại xuất hiện từ một phiên bản cũ như vậy - trước khi có được các đột biến phù hợp để bùng phát và lây lan như cháy rừng.

Do đó, nỗ lực thực hiện điều thiết thực phải rất lớn. COVID-19 đã gây ra sự gián đoạn lớn cho các dịch vụ chăm sóc sức khỏe, với những bệnh nhân HIV nằm trong số những người bị ảnh hưởng nặng nề. Hơn 1.300 nhân viên y tế đã chết vì COVID-19 chỉ riêng ở Nam Phi. Hàng ngàn người khác có thể bỏ nghề vì căng thẳng. Việc Vương quốc Anh cắt giảm viện trợ quốc tế, bao gồm cắt giảm quỹ dành cho cơ quan Liên Hợp Quốc tập trung vào việc chống lại HIV/AIDS từ 15 triệu bảng xuống 2,5 triệu bảng, sẽ khó giúp cải thiện tình hình.

Trong khi 70% người Anh được tiêm vắc xin COVID-19 đầy đủ thì tỷ lệ này ở châu Phi chỉ là 7,5%. Loại vắc xin nào đến châu lục đều được ưu tiên tiêm cho người già trước tiên, phù hợp với chiến lược của nhiều quốc gia, nhưng điều này có nghĩa là rất ít người nhiễm HIV được bảo vệ. Hiện có khoảng 80% người nhiễm HIV ở châu Phi dưới 50 tuổi.

Giáo sư Penny Moore tại Đại học Witwatersrand và Viện Quốc gia về các bệnh truyền nhiễm ở Nam Phi cho biết có dữ liệu tốt để chỉ ra rằng những người suy giảm miễn dịch không thể loại bỏ nhiễm SARS-CoV-2 nhanh như những người khác, là nơi có nguy cơ phát sinh các biến thể mới.

Bà Penny Moore nói: “Điều đó gồm những người nhiễm HIV với sự nhân lên của vi rút không kiểm soát được, cũng như những nhóm khác như những người đang sử dụng thuốc ức chế miễn dịch. Nhưng đây có lẽ vẫn là một sự kiện hiếm thấy”.

“Việc tăng cường tiếp cận vắc xin COVID-19 sẽ làm giảm nguy cơ đó và có sự chồng chéo đáng lo ngại giữa các khu vực có tỷ lệ nhiễm HIV cao với tỷ lệ bao phủ vắc xin COVID-19 thấp. Tôi nghĩ rằng chúng ta cần chuyển cảm giác cấp bách sang phòng ngừa SARS-CoV-2 và điều trị HIV song song để giải quyết tình trạng bao phủ vắc xin không đồng đều trên toàn cầu”, bà nói thêm.

Sơn Vân