Bàn về vở kịch Hồ Quý Ly 3 lần bị ép lên ngôi

Chuyện nhà Trần chuyển giao cho nhà Hồ hay Trần Thiếu Đế truyền ngôi cho... ông ngoại Hồ Quý Ly được ghi vắn tắt trong Khâm định Việt sử thông giám cương mục là: "Quý Ly nói thác ra rằng nhà vua truyền ngôi cho. Bầy tôi khuyên mời lên ngôi vua. Quý Ly giả vờ thoái thác nói: "Ta sắp đến ngày xuống lỗ rồi, nếu làm như thế, thì còn mặt mũi nào trông thấy tiên đế ở dưới đất được?". Bầy tôi ba lần dâng tờ biểu, mới nhận lời".

Sử chép bề tôi 3 lần dâng biểu thì Hồ Quý Ly mới nhận lời lên ngôi nhưng có lẽ là các sử quan ngày xưa ghi có điều gì không được đầy đủ lắm về chi tiết này. Đơn giản là vì các bề tôi không đủ tư cách để dâng biểu 3 lần đòi Hồ Quý Ly lên ngôi trong bối cảnh vua Trần khi đó vẫn còn ngồi đó (dù chỉ là hư vị). Hồ Quý Ly thừa hiểu rõ nếu không được chính đương kim hoàng đế ép lên ngôi mà nghe lời người khác tự ý lên ngôi thì vẫn là cướp ngôi. Là người thông thuộc chuyện sử sách, điển tích và có tài dàn kịch, diễn kịch thì Hồ Quý Ly đâu có thể làm vở kịch sơ sài là "Bầy tôi ba lần dâng tờ biểu, mới nhận lời". Theo bối cảnh khi ấy, tin rằng Hồ Quý Ly phải ép cháu ngoại Thiếu Đế 3 lần ra biểu nhường ngôi cho "hợp hiến" chứ không thể chỉ dựa vào mỗi chuyện "bề tôi dâng biểu" mà vội vàng lên ngôi được.

Và câu hỏi đặt ra là tại sao phải là 3 lần mời qua mời lại mà không mời 1 lần rồi lên ngôi luôn cho khỏi mất thời gian (đáng tiếc là sử không chép 3 lần mời lên ngôi này kéo dài trong thời gian bao lâu để đo độ công phu của vở kịch)?. Đúng là trong tiền lệ sử nước ta trước thời điểm khi đó thì chưa có chuyện ai đó lại được dâng biểu mời lên ngôi đến 3 lần cả nhưng trong lịch sử thời trước đã có những tuồng diễn kịch hấp dẫn này. Con số 3 được coi là chuẩn mực để ca ngợi một cuộc đổi ngôi thuận lợi.

Khi Lưu Bang đánh bại Hạng Võ tại Cai Hạ năm 202 TCN, các tướng đòi Lưu Bang lên ngôi nhưng người sao này là Hán Cao Tổ cũng phải từ chối đủ 3 lần mới dám nói: "Các ông nhất định cho rằng làm như vậy có lợi cho xã tắc thì tôi đành nhận". Khi Hán Quang Vũ đế Lưu Tú đánh bại các thế lực vào năm 25 thì các tướng cũng đòi lên ngôi, ông còn "tỏ ra sợ hãi" từ chối 3 lần, đòi suy nghĩ trong 6 tháng mới xưng đế mở ra nhà Đông Hán. Thời điểm Lưu Bang, Lưu Tú lên ngôi là lúc các vua cũ không còn nên chỉ cần các tướng nói là đủ ngồi lên ngai vàng.

Nhưng đến thời Hán Hiến đế truyền ngôi cho Ngụy Văn đế thời Tam Quốc thì đúng là vua cũ chuyển ngôi cho vua mới nên màn kịch rất kỳ công. Trong khoảng một tuần từ 13.10.220, Hán Hiến đế 3 lần tuyên chỉ nhường ngôi kèm ấn tín nhưng Tào Phi "kháng lệnh" không nhận. Mãi đến lần thứ 4, Tào Phi mới "đành phải tuân chỉ". Các đại thần còn bày ra một nghi thức nhường ngôi long trọng để Hán Hiến Đế bưng Ngọc tỉ dâng cho Tào Phi để tỏ rằng hoàn toàn tự nguyện. Chuyện Ngụy Nguyên Đế Tào Hoán 40 năm sau nhường ngôi cho Tấn Vũ Đế Tư Mã Viêm cũng y chang như vậy: 3 lần từ chối, lần thứ 4 mới miễn cưỡng đồng ý và bắt vua cũ phải dâng ngọc tỷ.

Sau này ở Trung Quốc, việc chuyển ngôi giữa nhà Tấn sang Lưu Tống, từ Lưu Tống sang Nam Tề, từ Nam Tề sang Lương, từ Lương sang Trần hay sau này là từ Bắc Chu sang Tùy đều thiện nhượng 1 lần chứ không diễn trò 3 lần từ chối mới lên ngôi vì mất thời gian và nặng về hình thức trong khi các vua thời ấy đều sợ để lâu sinh biến.

Trò này cũng không xuất hiện ở các triều đại sau đó ở Trung Quốc như Tống, Nguyên, Minh, Thanh và không thể ngờ nó lại diễn ra ở nước ta thời Hồ Quý Ly. Tin rằng Hồ Quý Ly cũng diễn vở kịch không hề kém hấp dẫn so với Tào Phi hay Tư Mã Viêm, chỉ có điều sử không chép tường tận (có lẽ các sử gia coi Hồ Quý Ly là nghịch tặc, coi nhà Hồ là ngụy triều nên không chép kỹ những chi tiết mà họ cho là mị dân chăng?)

Trò 3 lần từ chối rồi lên ngôi tuy mất thời gian nhưng đó là cách tốt nhất để Hồ Quý Ly đo được xem sự phản kháng từ phía tông thất nhà Trần, quan lại triều đình thế nào. Khi trò 3 lần từ chối được diễn ra thuận lợi thì Hồ Quý Ly có thể yên tâm lên ngôi hơn, dễ ăn nói với thiên hạ hơn. Chỉ tiếc rằng vở kịch đó tuy diễn ra trót lọt nhưng kết cục của Hồ Quý Ly không được như Tào Phi hay Tư Mã Viêm.

Anh Tú

Các bài viết cùng chủ đề

Hồ Quý Ly và 2 lần diễn kịch hòng che mắt nhà Minh​

Hồ Quý Ly và mưu kế dùng độc trị độc với nhà Minh​

Hồ Quý Ly xử lăng trì vua bù nhìn do nhà Minh dựng​

Hồ Quý Ly đường cùng không giữ khí tiết là điều đáng thẹn

Hồ Quý Ly và cơ hội ghi điểm danh dự khi chạm mặt vua Minh

Hồ Quý Ly đầu hàng vì hèn nhát hay muốn bắt chước Việt vương Câu Tiễn

Nếu có thời gian, Hồ Quý Ly có thể thành công như nhà Trần

Hồ Quý Ly chờ bên Trung Quốc nội chiến mới cướp ngôi nhà Trần

Phân tích việc Hồ Quý Ly ép cháu nhường ngôi dù chưa có điềm lành